W XIX wieku w Zakonie Kanoników Regularnych Świętego Augustyna Kongregacji Laterańskiej Najświętszego Zbawiciela w Trzemesznie opatem był dr Michał Mateusz Kosmowski, drugi syn szlachcica herbu Kościesza. Ojciec Adam pochodził z drobnej szlachty i był dzierżawcą Słowikowa. Matka Kunegunda pochodziła z rodu Zawadzkich. Wielki budowniczy Trzemeszna urodził się im 29 września 1725 roku w Słowikowie.
Według zwyczaju drugi potomek nie obejmował schedy po rodzicu. Szansą dla męskiej linii potomka drobnej szlachty była kariera kościelna. Michała wysłano do toruńskich jezuitów, skąd po ukończeniu nauk powrócił w strony rodzinne i wstąpił do zakonu kanoników regularnych. Studiował w szkole zakonnej filozofię i teologię. Przeszedłszy cykl studiów seminaryjnych w 1752 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po seminarium został sekretarzem opata Franciszka Ponińskiego. Po jego śmierci, w 1761 roku wybrany został administratorem dóbr klasztornych. Zaś decyzją kapituły generalnej zakonu kanoników regularnych 25 sierpnia 1762 roku wybrano go opatem zgromadzenia.
Opat Kosmowski rozbudował Trzemeszno, wielowiekową własność klasztoru. W 1765 założył folusz miejski. Erygował dwa nowe przedmieścia, Nowe Miasto wybudowane dla sukienników w latach 1765-1767, i w latach 1787-1788 św. Michała, gdzie lokowano rzemieślników. Przedmieścia położone były przeciwstawnie. Pierwsze w północnym kierunku na Mogilno-Toruń, drugie w kierunku południowym, na Gniezno-Poznań. Ustanowione w nich prawa miejskie były odrębne od praw Starego Miasta. W 1793 roku Kosmowski uruchomił browar klasztorny. Umocnił brzeg jeziora, założył osady: Huta Trzemeszeńska, Wymysłowo, Pasieka, rozbudowując okoliczne dobra wznosił wiatraki i młyny.
W latach 1764-1781 pochłaniały go prace remontowe podupadającego kościoła klasztornego. W miejsce niewielkiej budowli gotyckiej pobudował okazałą świątynię późnobarokową. Na przedmieściu św. Michała wzniósł kościół św. Łazarza, a w roku 1795 wystawił w Szydłowie kościół, szpital dla ubogich i szkołę parafialną.
Opat Kosmowski dbał także o edukację współbraci i okolicznych mieszkańców. Słynną ze starodruków bibliotekę klasztorną przeniósł do nowego pomieszczenia powiększając zbiory biblioteczne do 10 000 woluminów. Korzystali z niej współbracia zakonni, alumni i uczniowie późniejszej Akademii Trzemeszeńskiej.
Fundacja ustanowiona przez opata umożliwiła powołanie w 1773 roku szkoły średniej. Majątek fundacji tworzyły, jednorazowy kapitał w kwocie 10 000 złotych, dochody z dóbr klasztornych i dochody opackie w wysokości 1000 złotych rocznie. Fundację zatwierdził sejm uchwałą 13 kwietnia 1775 roku, zaś potwierdzenie arcybiskupie otrzymała w 1776 roku. Wybudowano wtedy istniejący do dziś kompleks obejmujący budynek główny i dwa skrzydła boczne, do którego przeniesiono istniejący przy klasztorze alumnat. Przyjmowano synów szlachty, mieszczan i zdolne dzieci chłopskie. Niezamożni, a rokujący pójście do stanu duchownego otrzymywali bezpłatne zakwaterowanie, wyżywienie, ubiór i szkolne przybory. Przygotowano 12 takich miejsc. Uroczyste otwarcie Kolegium nastąpiło 4 maja 1776 roku.
Edukację na poziome elementarnym przeniesiono z podupadających pomieszczeń przyklasztornych do nowego obiektu nieopodal kościoła św. Łazarza. W latach 1787-1791 został uruchomiony tam kompleks obejmujący szpital dla ubogich, sierociniec i przytułek dla starców. Kompleks ten utrzymywano z fundacji klasztoru, głównie ze świadczeń klasztornych z folwarku Święte.
Stwarzając warunki do powszechnej edukacji innym opat Kosmowski sam także się uczył. Na Wydziale Teologicznym Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie, dawniej Akademii Krakowskiej, a obecnie Uniwersytecie Jagiellońskim, 65 letni kanonik zdał egzaminy doktorskie. Jego działalność na polu edukacji docenili, na wniosek Komisji Edukacji Narodowej król Stanisław August Poniatowski nadaniem w 1790 roku Orderu św. Stanisława, i papież Pius VI, który w roku 1791 mianował go biskupem martyropolitańskim i sufraganem gnieźnieńskim. Pełniąc funkcję w 1796 roku w Kaliszu dokonał koronacji cudownego obrazu Świętego Józefa Kaliskiego. Uznanie budowniczemu Trzemeszna wyraził też Fryderyk Wilhelm II. Król Prus w 1794 roku edyktem utrzymał fundację dla szkoły, a dwa lata później udekorował opata pruskim Orderem Wielkiego Orła Czerwonego.
Opat dr Michał Mateusz Kosmowski zmarł 11 października 1804 roku. Pochowany został w podziemiach prezbiterium w wybudowanej przez siebie części kościoła. Staraniem następcy, opata Franciszka Tańskiego na prawym filarze umieszczono tablicę dzieła miejscowego rzeźbiarza Michała Cieleckiego. Obecne epitafium wykonane z czarnego marmuru w stiukowej ramie z owalną płaskorzeźbą zmarłego jest dziełem rekonstruktorów.
Po latach dawny plac kościelny nazwano imieniem Opata Kosmowskiego. Podobnie imię założyciela nadano Liceum Ogólnokształcącemu w Trzemesznie.
Oprac. dr Andrzej Leśniewski
