Mieczysław Paluch

Major Mieczysław Paluch, organizator i pierwszy wojskowy przywódca powstania wielkopolskiego 1918-1919 oraz dowódca drugiego powstania śląskiego, urodził się 10 grudnia 1888 roku w Trzemżalu nieopodal Trzemeszna. Był piątym synem Jana Palucha, właściciela gospodarstwa rolnego i Józefy z domu Mayor.

W okolicy gospodarzyło niewiele rodzin Polskich. Wieś była kolonią niemieckich osadników sprowadzanych do prowincji poznańskiej przez władze zaboru pruskiego. Społeczność luterańska przy drodze z Trzemeszna do Orchowa utworzyła cmentarz, który staraniem lokalnych społeczników uporządkowano w 2006 roku. Katolików chowano na cmentarzu parafialnym w Trzemesznie. Tu spoczęli rodzice bohatera a ich grób nadal istnieje.

Mieczysław Paluch szkołę ludową ukończył w Trzemżalu. Do progimnazjum wysłany został do Trzemeszna. Miał łatwość przyswajania historii. Pogłębiał wiedzę na temat dziejów Polski z dumą podkreślając polskie pochodzenie. Należał do tajnego Towarzystwa Tomasza Zana. Naukę i przynależność do TTZ kontynuował w Królewskim Gimnazjum Gnieźnieńskim. Jednakże nie ukończył szkoły. Został zwolniony „jako podejrzany politycznie”. Starania zamężnej siostry o przyjęcie do gimnazjum w Wągrowcu nie przyniosły efektu. Rodzina ukrywając rzeczywiste powody relegowania podjęła starania o przyjęcie go do gimnazjum w Międzyrzeczu, które ukończył. Maturę zdawał jednakże eksternistycznie. Kontynuował edukację na studiach w Wyższej Szkole Handlowej w Berlinie. Wspierany materialnie przez starszego brata na utrzymanie dorabiał pracą zarobkową. Egzaminy zdał w 1913 roku. Praktyki odbył w Gdańsku.

Powołany 1 października 1913 roku do odbycia rocznej służby wojskowej, a według niektórych źródeł wstąpił ochotniczo (Czubiński, 1997:230) służył w V Pułku Artylerii Ciężkiej w Poznaniu. Po wybuchu I wojny światowej otrzymał skierowanie na front zachodni. Szybko awansował na podoficera, a po ukończeniu kursu awansowano go w kwietniu 1916 roku na stopień podporucznika. Walcząc na froncie zachodnim uczył się pilnie roboty sztabowej. Miesiąc później został ranny pod Verdun. Po leczeniu szpitalnym rekonwalescenta skierowano do batalionu zapasowego w Poznaniu. W sierpniu 1917 roku powrócił ponownie do Francji, w lutym 1918 roku odbył przeszkolenie artyleryjskie w Toruniu, zaś w kwietniu ponownie skierowano go do batalionu zapasowego w Poznaniu. Urlopowany zdezerterował, ukrywając się m.in. w Trzemżalu i Trzemesznie pod kilkoma pseudonimami, w tym „Trzemeszeński”. Do Poznania powrócił po wybuchu rewolucji niemieckiej jesienią 1918 roku.

Znany był z działalności agitacyjnej jako doskonały, porywający słuchaczy acz oszczędny w słowach, mówca. Miał talent konspiratora. Dążył do odzyskania przez Polskę niepodległości. Walory te wykorzystał przygotowując z grupą konspiratorów powstanie. Powszechnie znany jest udział „Grupy Palucha” w zamachu na poznański ratusz, rola odegrana w przejmowaniu wpływów i kontroli nad Służbą Straży i Bezpieczeństwa, opisywana praca „Tajnego Sztabu Wojskowego z Paluchem na czele”, nawiązywanie kontaktów konspiracyjnych na prowincji, i przede wszystkim sprawne, koncepcyjne działanie w ogniu pierwszych godzin walk powstańczych. To pokazało jego nadzwyczajne zdolności przywódcze.

Gdy usiłował nakłonić kierownictwo polityczne do ogłoszenia zbrojnego powstania w prowincji, został odsunięty. Paluch przejął Komendę Miasta i na własną rękę rozszerzał powstanie. Politycy, miast niego mianowali dowódcą kapitana akurat przebywającego w Poznaniu. Odebrano mu dowództwo SSB. Zadanie utworzenia artylerii powstańczej odsuwało go z głównego nurtu wydarzeń. Przygotowany przez niego plan zdobycia lotniska na Ławicy zakończył się sukcesem. Szefem sztabu frontu północnego został, gdy poszukiwano dowódcy zdolnego utrzymać zagrożony odcinek powstania. Przygotowany przez Palucha plan kontrofensywy powiódł się.

W czerwcu 1919 roku został dowódcą 8 pułku Strzelców Wielkopolskich. Już kilka miesięcy później, jak napisano w opinii, ten „Wykształcony, zdolny, towarzyski. Bardzo energiczny. Dobrze obeznany ze służbą wojskową. Dobry organizator. Z zamiłowaniem i umiejętnie pracujący nad wyszkoleniem żołnierzy i oficerów...” wszedł w konflikt z przełożonym zakończony odwołaniem Palucha.

Kapitan Mieczysław Paluch w 1920 roku poprosił o skierowanie na Śląsk. Został dowódcą drugiego powstania śląskiego, a gdy walki zostały zakończone przeszedł do pracy konspiracyjnej pod płaszczem legalnie działającej Centrali Wychowania Fizycznego. W marcu 1922 roku został awansowany do stopnia majora i przeniesiony do rezerwy.

Otworzył w Poznaniu Biuro Rolniczo-Handlowe, zarządzał majątkiem Piwnice pod Toruniem, spłacał zaciągnięty jeszcze na studia kredyt, próbował sił w polityce przechodząc do ugrupowania piłsudczyków, został prezesem Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem szczebla wojewódzkiego, angażował się w ruch kombatancki. Sytuacja polepszyła się, gdy został dyrektorem nadzoru państwowego dóbr Hochberg-Pszczyńskiego i prezesem Zarządu Browarów Książęcych w Tychach. Pobierając gażę pomagał rodzinie i wspierał budowę Domu Powstańców Śląskich w Katowicach. Według żony przeciwdziałał agitacji hitlerowców na Górnym Śląsku, chociaż „Szalenie skryty Paluch nawet za cenę nieporozumień na tym tle, zakończonych naszym rozwodem, nie zdradził tajemnicy swojej konspiracyjnej pracy...”.

Chory, po przebytym zawale serca, we wrześniu 1939 roku szukając wojskowego przydziału przedostał się do Francji. Polski rząd gen. Władysława Sikorskiego internował go w obozie, a wobec kapitulacji Francji okrętem przewieziono internowanych pod eskortą do Anglii. Osadzony został w obozie Rothesay na Wyspie Wężów w Szkocji. W 1940 roku przygotował jeszcze odczyt na okoliczność 22 rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego.

Zmarł 18 lipca 1942 roku na zawał serca. Pochowany został na obczyźnie gdzie do dziś spoczywa. Według Jadwigi Janiny Krauze, „nie doczekawszy powrotu”.

Symboliczną płytę pamiątkową na cmentarzu parafialnym w Trzemesznie odsłonięto 10 września 1989 roku. Jest to płyta granitowa pozyskana z jednej z ulic Poznania. Wyryto na niej napis „Bohaterowi Powstania Wlkp. Rodacy”. W 2016 roku płytę podwyższono wykonując podstawę z kostki granitowej w formie katafalku. We wrześniu 2018 roku po prawej stronie ustawiono granitowe podwyższenie, na którym zamontowano odlaną w brązie tablicę informacyjno-pamiątkową.

Także społeczność Trzemżala, miejscowości gdzie Mieczysław Paluch się urodził, wychował i pobierał pierwsze nauki, dokonała upamiętnienia bohatera przy okazji obchodów 100. rocznicy Wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Uroczystego odsłonięcia i poświęcenia obelisku Go upamiętniającego dokonano przed frontem miejscowej Szkoły Podstawowej w październiku 2018 roku.

Oprac. dr Andrzej Leśniewski