Do Trzemeszna wojsko pruskie prewencyjnie wkroczyło z chwilą ogłoszenia mobilizacji w 1914 roku. Obsadzono dworzec kolejowy, budynek poczty, sądu i urząd miasta. W mieście wprowadzono godzinę policyjną. Zmobilizowanych mężczyzn wysyłano na front. We wspomnieniach Kosyniera z okresu międzywojnia czytamy:
„Na dworcu następowały bardzo bolesne pożegnania. Niejedna matka, niejedna żona, niejedna panna, niejedno dziecko widziało wówczas swoich najbliższych po raz ostatni. Dziś nietrudno stwierdzić jak wielu Trzemeszniaków znaczyło krwią swoją, swoim młodym, nieraz pełnym nadziei życiem pola odległej Francji, Belgii, Macedonii i ziem polskich, będących pod panowaniem obcym”.
Nabyte frontowe umiejętności wykorzystano w walce o niepodległość. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 było przygotowywane od dawna. W Trzemesznie działał Tajny Komitet Narodowy. Do ścisłego grona wtajemniczonych należeli Wincenty Bartz, Feliks Zieliński z Lubinia, ksiądz Marceli Kowalski, i dr Jaworowicz z Brzozówca. Głównymi zadaniami było gromadzenie broni oraz podtrzymywanie patriotycznych postaw narodowych.
Równolegle poddając się wydarzeniom rewolucji niemieckiej weteran wojny, trzemesznianin Mieczysław Weinert rankiem 12 listopada 1918 roku przybył pociągiem z Inowrocławia. Wspólnie z kolegą frontowym Józefem Jagłą poczęli organizować wiec w celu utworzenia w Trzemesznie Rady Żołnierskiej. W zebraniu zorganizowanym około godziny 14. nie uczestniczyli żołnierze niemieccy. Przybyli natomiast przedstawiciele TKN, którzy nie przyłączyli się do ruchu rewolucyjnego. Powołana RŻ obrała sobie dwa cele, powołanie Rady Robotniczej oraz zrzucenie ze stanowiska niemieckiego burmistrza. Członkami RŻ zostali m.in. Mieczysław Weinert, Józef Jagła, Marcin Adamski, Roman Gust, Ludwik Dytkiewicz i Stanisław Rychwalski. Jeszcze tego samego dnia w większej sali zwołano wiec założycielski RR. Powiadamiano mieszkańców drogą bezpośrednią, nawołując do przybycia napotkanych na ulicy przechodniów. Salę wypełnili po brzegi, w zdecydowanej większości Polacy, oraz Niemcy i Żydzi. Powołaną RR reprezentowali m.in. Edmund Sędzierski, Józef Grajkowski, Antoni Jankowski, St. Lange, pani Wasielewska, Rumiński i Niemiec dr Schnettler.
Następnego dnia utworzono Radę Robotniczo-Żołnierską. Do jej składu weszli m.in. Marcin Adamski, Ludwik Dytkiewicz, Józef Grajkowski, Roman Gust, Józef Jagła, Antoni Jankowski, Czesław Jankowski, St. Lange, Edmund Sędzierski, ks. Jan Szczepański, p. Rumiński, Stanisław Rychwalski, p. Wasielewska, Mieczysław Weinert, dr Schnettler, i od 7 grudnia Marian Orlikowski.
Kolejnego dnia, 14 listopada 1918 roku przedstawiciele RR-Ż Ludwik Dytkiewicz, Mieczysław Weinert, Roman Gust, Lucjan Beutlich i Hieronim Nowakowski, który zgodził się tymczasowo objąć funkcję burmistrza, wkroczyli do magistratu zrzucając burmistrza Klawietera. Posadę stracił urzędnik odpowiedzialny za kasę miejską, zaś innych, po odebraniu przyrzeczenia lojalności, pozostawiono.
Od 15 listopada obsadzano urząd poczty, umieszczono kontrolerów na dworcu kolejowym, kontrolowano sąd. Na rogatkach miasta i w okolicznych miejscowościach RR-Ż wystawiła patrole. Zarekwirowaną broń, amunicję i mienie wojskowe magazynowano w magistracie.
Dnia 17 listopada zorganizowany wiec wyłonił lokalnych przedstawicieli Powiatowej Rady Ludowej. Zostali nimi Edmund Sędzierski i Feliks Zieliński. Dnia 24 listopada przeprowadzono wybory do Sejmu. Delegatami Trzemeszna zostali Joanna Deresiewicz, Mateusz Cieślewicz, Roman Kwiatkowski i Feliks Zieliński.
Równolegle podejmowane w Poznaniu działania zmierzające do przygotowania powstania w prowincji poznańskiej spowodowały wysłanie do Trzemeszna członka Polskiej Organizacji Wojskowej Tadeusza Nowackiego. Nawiązał on kontakt z Edmundem Sędzierskim i Władysławem Wleklińskim. Skutkowało to podjęciem tajnego dzieła organizacji struktur zdolnych do podjęcia walki. Komendę nad administracją powierzono Sędzierskiemu, szefem kancelarii wskazano Leona Lange, odpowiedzialnym za straż uczyniono Mieczysława Weinerta, gońcem został Marian Łuczak. Dowództwo zbrojnego pododdziału powierzono Wleklińskiemu. Wyznaczono też dowódców sekcji z zadaniem dobrania podkomendnych. Zostali nimi Kazimierz Gallus, Henryk Kajetaniak, Ludwik Dytkiewicz, Leonard Kulse i August Kaźmierski. Szefem tworzonego pododdziału został Władysław Fornowski, a gońcem Józef Bauza.
Na wieść o toczonych w Poznaniu 27 grudnia 1918 roku walkach, przystąpiono do powstania już 28 grudnia rano. Punkt zborny ochotników, komendanturę, powstańczą kancelarię i odwach utworzono w magistracie. Powstańcy opanowali strategiczne obiekty: gmach poczty, dworzec kolejowy i następnego dnia budynek sądu. Nad ranem 29 grudnia przybyli do miasta emisariusze Bolesław Kasprowicz jr oraz Piotr Walczak z Poznania. Ten zatwierdził Edmunda Sędzierskiego na funkcji Komendanta miasta Trzemeszna, i wysłał powstańców po przydział broni i amunicji do Gniezna. Emisariusze z Sędzierskim udali się wszcząć powstanie w Mogilnie. Misja nie powiodła się, a Sędzierski otrzymał od PRL „wotum niezaufania”.
Wieczorem 29 grudnia 1918 roku wyruszono w szlak bojowy do Gniezna. Ponownie udano się wesprzeć powstanie na zagrożonym odcinku pod Zdziechową 30 grudnia. Ochotnicza kompania trzemeszeńska 1 stycznia 1919 roku wyruszyła wyswobodzić Mogilno. Powstańców, w asyście chóru Koła Śpiewackiego tłumnie odprowadzili mieszkańcy, błogosławili księża. Po drodze połączone siły kompanii gnieźnieńsko-wrzesińskiej przechowywaną bronią wsparł w Lubiniu Feliks Zieliński, który sam przystąpił do powstania. Pod rozkazami Pawła Cymsa został szefem sztabu. Mogilno było etapem w marszu na Inowrocław. Ochotnicza Kompania Trzemeszeńska walczyła o dworzec kolejowy. Polegli wtedy Zygmunt Kołodziejczak i Kazimierz Gallus, zaś Stanisław Ornatek zmarł z odniesionych ran parę dni później. Trzeci, najdłuższy szlak bojowy wiódł powstańców z Trzemeszna przez Żnin, Szubin, Rynarzewo, do zwycięsko ustabilizowanego frontu na linii rzeki Noteć.
W mieście także zaszły istotne zmiany organizacyjne. Po powołaniu 5 stycznia 1919 roku Straży Ludowej samorozwiązaniu uległa RR-Ż. Przewodniczącym SL został Edmund Sędzierski, jego zastępcą Wacław Majewski, sekretarzem Stanisław Nowak, naczelnikiem Henryk Kajetaniak, członkami p. Górski, Ignacy Kaptur, ksiądz Marceli Kowalski, Mikołaj Kowalski – Święte, Bolesław Krygier i Wojciech Siwiński. Gdy Kajetaniak wyruszył na front, zastąpili go Zygmunt Kaptur oraz członkini Sokoła druhna Kajetaniak.
Oprac. dr Andrzej Leśniewski