Zarys historii społeczności żydowskiej w Trzemesznie
Przez wieki miasto było własnością klasztoru, a osiedlać się w nim mogli wyłącznie katolicy. Zmiany w strukturze narodowościowej i wyznaniowej społeczności Trzemeszna nastąpiły dopiero po II rozbiorze, kiedy miasteczko dostało się pod panowanie króla Prus. Pojawili się wówczas pierwsi ewangelicy, a wkrótce i Żydzi. Ich obecność w Trzemesznie miała wpisać się na trwałe w historię miasta przez następne 150 lat. Trzeba jednak przyznać, że przez okres zaborów Trzemeszno w głównej mierze zachowało polski charakter, zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Polacy, a procent osiadłych tu ewangelików i wyznawców mojżeszowych razem wziętych nie przekraczał 30%. Było to nawet pewnym ewenementem na skalę Wielkopolski, gdzie z biegiem czasu liczba ludności przede wszystkim niemieckiej, ale także żydowskiej, zwiększała się.
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Trzemesznie na przełomie XVIII i XIX wieku. W 1796 roku mieszkało w mieście 3 Żydów (na 766 mieszkańców). Ich liczba wkrótce szybko wzrosła: w 1843 roku było ich 413, w 1857 roku (z 6 wioskami) - 420 (82 rodziny), w latach 1885-1887 - 350, a w 1905 roku – 169. Jak widać na początku XX wieku liczba Żydów w Trzemesznie zaczęła spadać, w 1913 roku było ich 114. Wpływ na to miało kilka czynników: zaraza, bardzo wysoka umieralność dzieci (do 10. roku dożywała zaledwie połowa urodzonych) oraz przede wszystkim emigracja.
Zmiany w sytuacji demograficznej Trzemeszna przyniosło odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Wielu z trzemeszeńskich Niemców, jak i Żydów wyprowadziło się z miasta. Masowy odpływ Żydów z Trzemeszna spowodowany był faktem, że wybrali oni tak zwaną opcję niemiecką i większość z nich wyjechała w latach 1919-1921. Na początku lat 20. ubiegłego wieku ze względu na wciąż malejącą liczbę wyznawców zaczęły się też ważyć losy trzemeszeńskiej gminy żydowskiej. Ostatecznie została rozwiązana przed wojną i weszła do gminy inowrocławskiej.
Historię trzemeszeńskich Żydów kończy wybuch II wojny światowej. Pierwszymi jej ofiarami byli bracia Itzig Abraham i Leo Haase. Wraz z grupą obrońców miasta zostali rozstrzelani 5 października 1939 roku w Kociniu.
W ramach akcji przeprowadzonej na rozkaz rządu centralnego Rzeszy i tzw. Namiestnika Kraju Warty Arthura Greisera, w celu oczyszczenia z Żydów małych miasteczek Wielkopolski, 17 mieszkańców wyznania mojżeszowego wysiedlono do obozu przejściowego w Gnieźnie, skąd zostali deportowani do getta w Piotrkowie Trybunalskim i gdzie trafili 13 grudnia 1939 roku. Według relacji mieszkańców Trzemeszna pozostałą około 20-osobową grupę Żydów pozbawiono życia w przeprowadzonych potajemnie egzekucjach również jesienią 1939 roku.
Więcej informacji na temat historii trzemeszeńskich Żydów można znaleźć tutaj: https://zydzi-trzemeszno.pl/