Cmentarz żydowski w Trzemesznie
Cmentarz żydowski w Trzemesznie znajduje się na pograniczu miasta z sołectwem Zieleń, na ul. Orchowskiej. We wrześniu 2023 roku na terenie cmentarza odbyła się uroczystość otwarcia lapidarium, było to zwieńczenie wielomiesięcznej pracy społeczników wspieranych przez Gminę Trzemeszno w procesie przywracania pamięci o społeczności żydowskiej w Trzemesznie. Z odnalezionych fragmentów macew, na cmentarzu powstało lapidarium oraz pomnik.
Pomnik został wzniesiony na miejscu byłego domu przedpogrzebowego. Jest wykonany z pojedynczych części macew, wzmocniony kostką granitową. Od frontu widnieje tabliczka z oznaczeniem cmentarza ufundowana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie.
Lapidarium urzeczywistnia postulowaną ideę powrotu macew na teren cmentarza. Stanowi ono ekspozycję 21 w większości kompletnych płyt nagrobnych, które starannie wyczyszczono i zespolono do pierwotnego wyglądu. Macewy są umieszczone na alei pomiędzy dwoma rzędami drzew, która najprawdopodobniej stanowi pozostałość ścieżki cmentarnej.
Prace wykonano wiosną 2023 r. w większości systemem gospodarczym przy wsparciu grupy społeczników.
Cmentarz żydowski w Trzemesznie
Cmentarz żydowski w Trzemesznie założono nie później niż w latach 30. XIX wieku. Istnieje prawdopodobieństwo, że powstał w przybliżonym czasie, co synagoga. W monografii miasta Dzieje Trzemeszna pod redakcją prof. Czesława Łuczaka wspomniana jest informacja o wybudowaniu w 1810 r. synagogi. Jest ona istotna dla umiejscowienia w czasie daty powstania cmentarza żydowskiego. Niewykluczone, że do założenia cmentarza doszło w następstwie rozporządzenia króla Prus z 24 maja 1814 r., nakazującego tworzenie własnych miejsc pochówku rodzinom żydowskim mieszkającym dalej niż o milę od cmentarza.
Najstarszym dokumentem poświadczającym jego istnienie jest mapa Trzemeszna z 1835-1836 r., gdzie zaznaczony jest już jako „Jud. Kirchhof”. Początkowo cmentarz obejmował tylko jedną z dwóch obecnych działek, obejmujący dość stromy pagórek. W późniejszych latach, wraz z rozwojem liczebnym społeczności żydowskiej, dokupiono drugą działkę, u podnóża pagórka. Zachowało się jedno zdjęcie z jesieni 1939 r., na którym widać fragment cmentarza ogrodzonego drewnianym płotem. Najstarsze dokumenty dotyczące zgonów mieszkańców Trzemeszna wyznania mojżeszowego pochodzą z księgi metrykalnej z 1832 r.
Społeczność żydowska w Trzemesznie
Historia społeczności żydowskiej w Trzemesznie liczy ok. 150 lat. Pierwsi Żydzi osiedlili się tutaj na przełomie XVIII i XIX wieku. Już w latach 1809–1810 zawiązała się gmina, o czym świadczy budowa pierwszej synagogi przy ul. Bóżnicowej - obecnie Marii Konopnickiej. Stanowiła ona element zespołu budynków gminy żydowskiej, do którego należały także mykwa, szopa, dom grabarza, wozownia oraz ogród. Istniała także szkoła żydowska. Po pożarze w 1885 r. na miejscu pierwotnej synagogi powstała nowa, murowana.
W 1831 r. w Trzemesznie mieszkało 130 Żydów, a do 1857 liczba ta wzrosła do 420 osób. Połowa XIX w. stanowiła szczytowy okres ich liczebności, która następnie stopniowo malała. Przede wszystkim wskutek migracji do większych ośrodków. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w latach 1919–1921,znaczna część społeczności żydowskiej wyjechała do Niemiec. Według spisu z 1921 r. w mieście było już tylko 37 osób wyznania mojżeszowego. W latach 30. XX w. ostatecznie rozwiązano gminę żydowską i włączono ją do gminy w Inowrocławiu.
Po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 r. trzemesznianie stawiali opór okupantowi. Obrońców Trzemeszna, w tym dwóch Żydów, Niemcy rozstrzelali 5 października 1939 r. w wąwozie w miejscowości Kocin. Grupę Żydów zesłano do obozu przejściowego w Gnieźnie i getta w Piotrkowie Trybunalskim. Już na początku okupacji Niemcy rozebrali synagogę i zniszczyli cmentarz. Nagrobki posłużyły jako krawężniki do budowy dróg i chodników.
Więcej na temat cmentarza jak i społeczności żydowskiej w Trzemesznie można uzyskać na stronie www.zydzi-trzemeszno.pl lub na profilu fb Cmentarz Żydowski w Trzemesznie. Osoby zainteresowane zwiedzaniem cmentarza mogą kontaktować się z Urzędem Miejskim Trzemeszna z Referatem Spraw Obywatelskich tel. 61 4154 305 wew.46 lub 509 037 772.